Survival of the fittest

8 juli 2018

Beste Jaap,

Mooi beeld, organisaties als subtiel maar niet intelligent bedachte ontwerpen die eerder zijn ontstaan door selectie van wat werkt, dan door toepassing van vooraf bedachte intelligente ontwerpen. Ik schrijf op dit moment aan een hoofdstuk over Gregory Bateson. Zijn zoektocht was naar een ‘ecology of mind’: als er sprake is van ecologie, dan zou er, volgens hem, ook een ecologie moeten zijn van de geest. Ik denk dat hij en Dennet het goed hadden kunnen vinden met elkaar.

Tegelijkertijd kijkt Bateson – denk ik, ik las Dennet niet – anders naar het fenomeen evolutie. Volgens Bateson betekent ‘survival of the fittest’ niet de overleving van de meest passende ‘soort’, maar het overleven van de meest kansrijke en succesvolle sets van ideeën. Ook hij bedoelt niet vooraf bedachte, rationele, geëxpliciteerde ideeën, maar pragmatisch bewezen heuristieken waarmee de soort en zijn omgeving overleven.

Zelf geeft hij het voorbeeld van het paard en de toendra: het paard leert zich aanpassen aan de toendra, maar de toendra past zich ook aan aan het paard. Die relationele, pragmatische combinatie wordt doorgegeven en is daarmee evolutionair succesvol voor zowel paard als toendra.

Het idee is – aldus Bateson – zo succesvol dat het kan worden overgezet naar onze gazons (de toendra) die we met grasmaaiers (de tanden van het paard) kort houden en met mest (de uitwerpselen van het paard) levend houden.

Hem dat zien vertellen (er zijn prachtige youtubefilmpjes over) blijft leuk. Je weet nooit of hij over dat laatste nou een grapje maakte of het serieus meende.

Zou Dennet die grasmaaier reversed engineering noemen? Dan geeft Bateson denk ik wel een veranderkundig handvat voor reversed engineering. Reversed engineering vraagt bewustzijn en intelligentie en als je Bateson volgt doe je er verstandig aan om die intelligentie te richten op het succes van het idee dat ten grondslag ligt van het geëvolueerde patroon, eerder dan op de afzonderlijke elementen van wat gebouwd is. Veranderkundig is dat spannend, want hoe vaak gebruiken we ontwerp niet door de afzonderlijke blokjes of poppetjes in een andere samenhang te brengen? Volgen we Bateson dan moeten we het succesvolle idee begrijpen en dat evolutionair verder helpen.

Ook omdat, volgens Bateson, de focus op afzonderlijke delen de evolutie niet helpt. Bateson ziet in alles relatie. Voor hem bestaan er geen individuen op zichzelf. Individuen zijn altijd een functie van de context en de relatie. Stel jouw zoon zit bij jouw in een leertraject, jullie relatie is daar een andere dan thuis. Jullie weten dat allebei en jullie gedragen jezelf ernaar. De groep verwacht dat ook van jullie. Als individu zijn jullie ingebed in die geëvolueerde patronen.

Bateson weer even doortrekkend, betekent reversed engineering dat je vanuit dat succesvolle idee werkt aan de samenhang der dingen binnen de context. Opknippen kan niet, want dan raakt de essentie van het idee zoek. Veranderkundig betekent het dat we steeds de delen binnen gehelen moeten zien en oog moeten houden voor het patroon dat het succesvolle idee verder brengt.

Verliezen we dat nu niet heel vaak uit het oog als we veranderen? Richten we onze focus niet te snel op afzonderlijke delen?

En tot slot: we zien discontinuïteit goed, maar verandering heel slecht. Die rot-reorganisatie weet iedereen nog, maar daarna is er – volgens betrokkenen – vaak niets veranderd. Ik leerde als acupuncturist dat ik bij een vervolgconsult altijd de hele rij van symptomen af moest gaan, omdat mensen verandering niet altijd merkten. Je moest wat eerder gezegd werd bewust in gedachte brengen, dan pas realiseerden ze dat iets anders geworden was. Ik doe dat de laatste tijd ook bij de verandertrajecten waar ik onderdeel van ben. Bijzonder genoeg is er altijd meer veranderd dan we dachten door onze focus op die discontinue verandering en het effect dat we ervan verwacht hadden. We zien vaak niet wat er sinds die tijd ook verandert was. In hele kleine stapjes, met kleine beetjes en misschien niet in de kern van de verandering maar in de periferie.

Maar hoort dat niet bij evolutie? Is dat niet hoe succesvolle ideeën vorm krijgen? Niet groots en meeslepend, maar klein en onzichtbaar. Tot ze zo gegroeid zijn dat er een nieuwe situatie ontstaan is.

De puzzel hoe je die discontinue, reversed engineering prikkel in een organisatie nou zo geeft dat er voldoende verstoord raakt om te zorgen dat al die succesvolle ideeën evolueren in plaats van stuk gemaakt worden. Dat goed doen, is moeilijker dan dit blogje bedenken. Omdat dit blogje een soort van reversed engineering is van wat Bateson zei, en zeker geen geen intelligent ontwerp ….

Groet, Leike