De zwerm

10 oktober 2019

Beste Jaap,
 
Je weet dat ik me een paar keer per week op het drukste fietspad van Nederland waag. Geen onverdeeld genoegen, en al helemaal niet nu we de natte en donkere dagen weer ingaan.
Het is een ingewikkeld fietspad, omdat de verkeerssituaties niet overal eenduidig zijn. Er is een plek waar het stoplicht groen wordt, terwijl het andere deel van het kruispunt geen stoplicht heeft. Lijnen ontbreken. Verschillende vervoersmiddelen met verschillend tempo maken gebruik van dezelfde banen.
Ondertussen halen mensen elkaar links en rechts in, snijden bochten af over de stoep. Snelle fietsers snijden langzame fietsers af in hun wens zo snel mogelijk naar hun bestemming. Onzekerheid wordt niet getolereerd. Laatst zei een vriendin mij: ‘ik kijk niet meer naar links, want voor je het weet ben je je voorrang kwijt.’
 
In het verkeer lijkt het mode om te ‘ont’regelen: minder organiseren, meer uitgaan van het organiserend vermogen van het verkeer zelf. Met als resultaat een zelforganiserende zwerm. Nou, ik zit wekelijks in die ‘zwerm’, maar ik zou het zo niet typeren. Een zwerm vogels bestaat bij de gratie van een paar eenvoudige regels, die ongeveer zo klinken: hou ongeveer dezelfde afstand tot je buren, vlieg in ongeveer dezelfde snelheid, ga allemaal ongeveer dezelfde kant op. Als vogels dat doen, zien we die mooie zwermen in de lucht.
Maar mensen zijn geen vogels. Mensen zijn psychologische wezens, met individueel doelgedrag. Ze fietsen hun eigen tempo, houden niet per se ongeveer dezelfde afstand tot hun buren en gaan niet noodzakelijkerwijs dezelfde kant op. We vormen geen zwerm. We vormen een levensgevaarlijke, wriemelende bende. Dat het goed gaat heeft meer te maken met dat de voorzichtigen alert zijn op de roekelozen, en zo de turbulentie die die laatsten veroorzaken opvangen. Maar een zelforganiserende zwerm? Een collectief met 1 beweging? Nee, echt niet.
 
Ook in organisaties is het organiseren van de zelforganiserende ‘zwerm’ mode. Het achterliggende idee is ook hier dat je eenvoudige organiseerspelregels nodig hebt. Maar in zijn uitwerking wordt er vaak vanuit gegaan dat individuen als vanzelf een zwerm vormen, als ze maar willen, intrinsiek gemotiveerd zijn en uitgedaagd worden. Dus wordt het aantal management verminderd, en krijgen mensen de ruimte om … Ja, om wat eigenlijk? Eigenaarschap te tonen, hun talenten in te zetten, bij te dragen aan waar hun energie en hun competenties zitten. Maar een ‘zwerm’ is geen groep individuen die allemaal hun eigen doel nastreven. Het is een groep waarin het individu zijn handelen op het grote geheel afstemt. Met een paar eenvoudig spelregels weliswaar, maar die zijn wel nodig. Zonder spelregels ontstaat een arena waarin het recht van de sterkste geldt. En voor je het weet, kijk je maar beter niet naar links omdat je dan je voorrang kwijt bent.
Als we willen zwermen, gaat het niet om jou maar om het collectief. Op fietspaden en in organisaties. Zullen we dat vermogen weer terugorganiseren?
 
 
Groet, Leike