De letter en de geest.

1 mei 2024

Beste Leike,

Deelde jij ook mee in de verontwaardiging over die multinational OCI die onlangs 2,7 miljard aan de belasting onttrok door de winst met twee besluiten in de aandeelhoudersvergadering om te toveren in kapitaal? Dat blijkt geheel binnen de (letter van de) wet te kunnen.

We kennen het onderscheid tussen de letter en de geest van de wet. De eerste is een juridische grens, de tweede een morele. Bij de geest van de wet gaat het niet alleen om de precieze formulering van de wet, je kijkt ook naar wat de wetgever heeft bedoeld. Je bent daardoor loyaal aan wat het democratische systeem beoogde. Fatsoen werd dat vroeger wel genoemd.

Het is duidelijk dat de multinational iets deed wat de wetgever nooit bedoeld heeft. Maar ze komen ermee weg omdat het binnen de letter van de wet mogelijk is. Onfatsoenlijk is daarom een passende kwalificatie.

Ons kabinet maakt het echter nog veel bonter. Dat zoekt wegen die niet alleen flagrant in strijd zijn met de geest van de wet, maar die zelfs de letter van de wet niet serieus nemen.

Ik las in de krant hoe het kabinet heeft gesjoemeld met de stikstofvergunning van Schiphol.

“Geitenpaadjes zoeken” heet dat in actueel Haags jargon. Terwijl ook de eigen, deskundige ambtenaren zeggen dat de rechter het terug zal fluiten, heeft men, alleen al om tijd te rekken, alleen voor Schiphol een geheel nieuwe interpretatie van de wet bedacht. Het kabinet zoekt niet alleen binnen de wet naar de eigen ruimte, maar overschrijdt welbewust de grenzen om tijd te winnen of kiezers te paaien.

Dat is niet voor het eerst. Eerder werd het al gedaan met de nareizende familieleden van asielzoekers. En ik begrijp dat nu in de formatie wordt gesproken over het uitroepen van een asielcrisis omdat dat de mogelijkheden verruimd om de wet opzij te zetten. Volgens deskundigen ook op juridisch veel te dun ijs.

Dit is geen incident meer, of een gelegenheid, maar een patroon. Kneden van de wet omdat je dat politiek goed uitkomt. Kneden, nee overtreden.

Nu kun je zeggen: dat zal de rechter straks vanzelf corrigeren en dan zullen ze zich wel schamen voor hun opportunisme. Maar dit is schaamte voorbij. Schaamteloosheid als het nieuwe normaal.

Wat verwachten we van de burger als ze zien dat het niet alleen geoorloofd is, om de wet te zien als een praktisch obstakel, een onbedoelde onhandigheid en daarmee wegkomen? Wat doet het met vertrouwen in de overheid als onze regering geen enkele poging doet een moreel baken te zijn? Een vertrouwen dat toch al is aangetast door toeslagenaffaires en Groningse bevingen? Een onbetrouwbare overheid ondermijnt het onderling vertrouwen in niet alleen het vertrouwen in de overheid, maar ook in de samenleving als geheel. De boeren smeden inmiddels hun opstanden omdat Schiphol iets mag dat zij niet mogen.

Als de staat voorleeft dat de wet iets is dat je welbewust kunt overtreden legitimeer je dat eigenbelang voorgaat op de wet. Alsof de wet een praktisch dingetje is, een te omzeilen obstakel, een onbedoelde complicatie.

André Wierdsma zei ooit dat het enige topdownbeleid dat aantoonbaar werkt voorbeeldgedrag is. Hij dacht waarschijnlijk aan het goede voorbeeld geven, maar het werkt ook bij het verkeerde voorbeeld.

Deze regering ontdoet de wet van zijn morele functie en kleedt het uit tot een te nemen horde. Krijgen we de geest van de wet nog in de fles?

Groet, Jaap