De psychologie van de verantwoordelijke positie

24 augustus 2014

Beste Jaap,

Tja, het is geen vrolijke zomer. Inderdaad nog nooit zoveel nare, harde, gewelddadige en gevaarlijke zaken tegelijkertijd gezien. Jij noemt het een systeem uit evenwicht. Dat zou kunnen. Het ingewikkelde is dat we het hier over sociale systemen hebben: systemen waarin mensen een rol hebben. Wat is de relatie tussen systeem en mens? Zijn mensen willoos binnen een systeem? Kunnen ze het keren?
Ik weet nog dat ik tijdens mijn eerste jaar psychologie behoorlijk gedeprimeerd raakte. Het besef dat mensen extreem makkelijk tot extreem lelijke daden in staat zijn; het kwam als een klap binnen. De Milgram-experimenten en het experiment van Jane Elliot laten laat keihard zien dat we tot heel naar gedrag in staat zijn. Alleen maar omdat het ons verteld wordt door iemand tegen wie we opzien of die we vertrouwen. Onderzoek van Sherif – en ook dat van Elliot – dat aantoont dat je conflict kunt stimuleren door onderscheid tussen groepen te maken. Uiteindelijk wordt de groepsdruk dwingender is dan je persoonlijke opvatting. Onderzoeken die aantonen dat mensen hun vijanden ‘ontpersoonlijken’ – niet meer als mens zien – waardoor ze hun medemensen dingen mogen aandoen die je een mens nooit aan zou doen. Mijn mensbeeld veranderde behoorlijk in dat jaar.
Dezelfde mechanismen die mij toen zo deprimeerden, zie ik nu weer in al die ingewikkelde conflicten waar jij aan refereert. Het zijn heel oude onderzoeken. Is die kennis dan helemaal niet bruikbaar geweest? Blijkbaar niet dus. Weten hoe die dynamieken in elkaar zitten en hoe je ze kunt doorbreken is één ding, die kennis gebruiken om wat er gebeurt te keren is een ander ding. Met name, denk ik, door wat jij belicht. Complexe systemen zijn meer dan gestapeld psychogisch gedrag. Het systeem is te groot om alleen met psychologie te beïnvloeden.

Zijn we dan gewoon willoos in zo’n groot systeem? Veel slachtoffers van de gebeurtenissen die jij beschrijft zeker. Zij hadden of hebben geen tot weinig keuze. Wat zou ik willen dat we oplossingen tevoorschijn konden toveren om hun leed te verzachten of weg te nemen.
Maar er zijn mensen die doelbewust de hierboven genoemde psychologische mechanismen gebruiken om een systeem uit evenwicht te brengen. Zonder zich rekenschap te geven van de individuele slachtoffers die daardoor ontstaan. Ik heb met boosheid en bewondering in de afgelopen weken gekeken naar de IS- en anti-IS-demonstraties in de Schilderswijk. Met bewondering naar de bewoners die positie kozen en weigerden meegetrokken te worden in het spel van haat en tegenstelling, tegen stereotypering en manipulatie. Met machteloze boosheid naar mensen als Wilders die deze onrust gebruiken en de hierboven genoemde psychologische mechanismen gebruiken om het systeem te ontregelen. Ten eigen nutte. Zonder zich rekenschap te geven van de individuele slachtoffers die erdoor ontstaan.

Veel mensen zijn slachtoffer van systemen die uit evenwicht raken. Maar er zijn mensen die op een positie zitten dat ze effecten kunnen dempen. Met name mensen op posities in het openbaar bestuur. Met een verantwoordelijkheid voor het grotere geheel. Zij zijn scharniertjes tussen individu en systeem. Zij kunnen verschil maken. Hoe brengen we hen nou de lessen van al die onderzoeken en hun verantwoordelijkheid in een groter systeem nou bij?

Groet, Leike