Civilisatieproces

19 april 2023

Beste Jaap,
 
Knap dat je je uitspreekt over het gemak waarmee gevlogen wordt en de onmacht die dat bij jou teweegbrengt. Tegelijkertijd heb ik ook wel een beetje te doen met Wim. Best een ongemakkelijke situatie waar jullie samen inzaten. Jammer dat jullie er niet meer over doorgesproken hebben, want misschien doet Wim wel heel veel andere dingen om de schade die we op dit moment aan onze wereld toebrengen teniet te doen. (Een mens mag hopen, toch?) Wellicht kwamen jullie zelfs tot de conclusie dat jullie allebei best een stevige voetstap hebben, maar dat jullie die op verschillende manieren samenstellen. (Een mens mag realistisch zijn, toch?)
 
Je schetst een prachtige eenakter van het ongemak waar we in zitten. Ik moest meteen denken aan Norbert Elias. Hij analyseerde veranderende gedragsnormen in de Middeleeuwen en beschrijft hoe die verandering bestaat uit een sociaal en psychisch interactieproces tussen groepen mensen. Hij noemt dat proces het civilisatieproces.
Met civilisatie bedoelt Elias overigens niet beschaving; het gaat niet om beschaafde mensen die onbeschaafde mensen mores leren, maar het proces waarmee in samenlevingen de mores veranderen.
Ok, bij Elias ging het over je neus niet meer in het tafelkleed snuiten en een vork leren gebruiken. Klein bier vergeleken met waar we nu voor staan. Maar het proces is nog steeds actueel volgens mij.
 
Zo’n civilisatieproces verloopt stapsgewijs, start met een groep wiens context verandert (hovelingen in Elias’ analyse van het civilisatieproces in de Middeleeuwen) en die zich hieraan aanpast (bij Elias het ontstaan van hoofse omgangsvormen omdat er niet meer voortdurend gevochten hoeft te worden). Andere groepen in de maatschappij spiegelen zich hieraan, beginnen hun eigen gedrag ongepast te vinden en passen zich na verloop van tijd aan. Iets wat we op dit moment in onze samenleving volop zien gebeuren.
 
Elias tekende natuurlijk geen dialogen op, maar ik stel mij zo voor dat er ook toen sprake was van soortgelijke gesprekjes als tussen jou en Wim. Dat een van de hovelingen zijn kleine (bastaard)broertje, dat niet aan het hof woont maar op bezoek is, corrigeert als hij een scheet laat in gezelschap en hem uitlegt dat dat echt niet meer kan. Dat dat broertje ermee verlegen zit, en toch ook maar wat voorzichtiger wordt en zo zelf een van de verspreiders wordt van de nieuwe gewoonte (in plaats van de verspreider van bepaalde luchten).
 
Jij schrijft dat zo’n gesprek in deze individualistische maatschappij lastig is, want wat heb jij te zeggen over de ander? Als je zo’n gesprek ziet als iets tussen twee individuen klopt dat. Maar je kunt die gesprekken ook zien als vehikel voor het steeds doorgaande civilisatieproces van onze samenleving. Als je jullie even niet als twee ikken ziet, maar als twee stemmen die uitdrukking geven aan de sociale bedding waar ze onderdeel van zijn en de schuring die zich daarin voordoet, dan hebben jullie een civilisatiegesprek gevoerd.
 
Ik denk dat we deze gesprekken nodig hebben. Niet om te vertellen wat de ander moet doen, maar om daar waar het schuurt taal te geven aan de veranderende omstandigheden en wat dat van ons vraagt. Een-op-een veranderen zal het niet, want ieder heeft een individuele keuze. Maar alle gesprekken met elkaar vormen civilisatie. We zijn een beschaafd land maar het proces van civiliseren is wat we harder nodig hebben dan ooit.
 
Groet, Leike